Anafilaksja to gwałtowna, ogólnoustrojowa reakcja nadwrażliwości organizmu (alergiczna lub niealergiczna), która pojawia się w odpowiedzi na jakiś czynnik – zwykle pokarm, lek lub użądlenie owada. Objawy wstrząsu anafilaktycznego (blednięcie skóry, spadek ciśnienia krwi, utrata przytomności, pokrzywka) rozwijają się bardzo szybko, nawet w kilka sekund od zadziałania bodźca i stanowią bezpośrednie zagrożenie życia. Choremu we wstrząsie należy udzielić jak najszybciej pomocy. Jak to zrobić?
Anafilaksja to najbardziej niebezpieczna reakcja nadwrażliwości organizmu na bodziec, który w normalnej dawce jest tolerowany przez osoby zdrowe. Jej podłoże najczęściej jest alergiczne (np. gdy jesteśmy uczuleni na jad owadów lub orzeszki ziemne), ale bywa również niezwiązane z alergią (np. anafilaktyczna reakcja na zimno). Zdarza się, że anafilaksja pojawia się pod wpływem działania dwóch lub więcej bodźców – np. alergen plus wysiłek fizyczny.
Wstrząs anafilaktyczny dotyka co roku około 1—3 proc. populacji, częściej występuje u ludzi młodych i u kobiet. Szacuje się, że w Europie epizod anafilaksji przebyła jedna osoba na trzysta. Jedna czwarta przypadków dotyczy ludzi poniżej 18. roku życia. W przypadku dorosłych objawy anafilaksji powodują najczęściej leki i użądlenia owadów (zwykle osy i pszczoły), natomiast u dzieci – pokarmy.
W ok. 30 proc. przypadków nie udaje się ustalić przyczyny wstrząsu anafilaktycznego – mówimy wtedy o anafilaksji idiopatycznej.
Wstrząs anafilaktyczny najczęściej rozwija się w wyniku gwałtownej reakcji układu immunologicznego na alergen. W następstwie reakcji IgE-zależnej uwalniane są mediatory (m.in. histamina, tryptaza, metabolity kwasu arachidonowego, czynnik aktywujący płytki). Powodują one niebezpieczne zmiany w funkcjonowaniu całego organizmu – dochodzi m.in. do kurczenia się mięśni gładkich w oskrzelach i przewodzie pokarmowym, zwiększa się przepuszczalność naczyń krwionośnych, aktywowane są komórki zapalne.
Objawy wstrząsu anafilaktycznego zwykle pojawiają się bardzo gwałtownie – w ciągu kilku minut a nawet sekund. U większości chorych, u których wstrząs wywołał alergen pokarmowy lub jakiś składnik leku, najpierw pojawiają się zmiany skórne (pokrzywka). Objawy ze strony skóry zwiastujące wstrząs mogą nie wystąpić, jeśli przyjmowane są leki przeciwhistaminowe.
Niebezpieczne objawy wstrząsu anafilaktycznego to:
Wstrząs anafilaktyczny jest stanem zagrażającym życiu. Do zgonu może dojść m.in. na skutek silnego obrzęku tkanek gardła, zamknięcia krtani, które uniemożliwia oddychanie.
Na wystąpienie wstrząsu anafilaktycznego narażone są szczególnie osoby z alergią na orzeszki ziemne i jad owadów.
Tylko około 10 proc. reakcji anafilaktycznych ma miejsce w placówkach medycznych (np. po podaniu leków), dlatego osoby uczulone, a także ich bliscy, powinni być przeszkoleni z zasad udzielania pierwszej pomocy w przypadku wystąpienia objawów wstrząsu, a także powinni umieć podać choremu domięśniowo adrenalinę.
Uwaga! Opóźnienie podania adrenaliny do czasu przybycia karetki pogotowia ratunkowego może skończyć się zgonem.
Adrenalina jest hormonem, który naturalnie wydziela się w naszym organizmie w sytuacji zagrożenia czy stresu, by zmobilizować go do walki. Pod wpływem adrenaliny kurczą się naczynia krwionośnie, dzięki czemu wrasta ciśnienie tętnicze, zmniejsza się obrzęk tkanek i wydzielanie substancji zapalnych, co hamuje rozwój i powikłania reakcji anafilaktycznej.
Jeśli po spożyciu posiłku lub użądleniu owada pojawią się alarmujące objawy wstrząsu (osłabienie, zawroty głowy, puchnięcie języka), należy niezwłocznie udzielić pierwszej pomocy:
Zaleca się, by chory nawet z niewielkimi objawami wstrząsu był obserwowany w szpitalu – przynajmniej 8-12 godzin (groźne reakcje anafilaktyczne mogą się pojawić z opóźnieniem). Jeśli objawy są ciężkie, pomoc udzielana jest na oddziale intensywnej terapii.
Osoby, u których pierwszy raz pojawiły się objawy wstrząsu, nawet jeśli były łagodne i ustąpiły samoistnie, powinny zgłosić się do alergologa. Chodzi o to, by ustalić przyczynę reakcji anafilaktycznej i wiedzieć, jakich alergenów należy unikać.
Lekarz może pobrać krew w celu oceny tzw. swoistych przeciwciał w razie podejrzenia uczulenia na jakiś alergen, przeciwko któremu skierowane są przeciwciała. Testy skórne natomiast wykonuje się zwykle po około 3—4 tygodniach od wystąpienia objawów wstrząsu. Wcześniej mogą wypaść fałszywie ujemnie – to znaczy, że pomimo obecności uczulenia testy go nie wykażą.
Po ustaleniu przyczyny alergii lekarz może zdecydować o rozpoczęciu leczenia przyczynowego, czyli immunoterapii alergenowej (odczulanie). Dotyczy to zwłaszcza przypadków alergii na jad owadów. Odczulanie może zmniejszyć ryzyko występowania anafilaksji u osób, które przebyły taki epizod. Wtedy przydatne może być wykonanie dodatkowo bardziej czułych testów molekularnych w celu rozróżnienia nadwrażliwości na jad pszczoły miodnej i osy. Chory powinien także dostać receptę na adrenalinę i inne leki, które przeciwdziałają narastaniu objawów anafilaksji (np. leki przeciwhistaminowe).
Po przebyciu wstrząsu anafilaktycznego można prowadzić normalny tryb życia, ważne jednak, żeby być świadomym, jakie bodźce mogą wywołać tak niebezpieczna reakcję i wiedzieć, jak wówczas powstępować. Niestety nie ma możliwości przewidzenia ciężkości objawów kolejnego wstrząsu anafilaktycznego.
Pacjent powinien nosić przy sobie zawsze preparat adrenaliny, np. w ampułkostrzykawce (także w trakcie immunoterapii) oraz pisemną informację, na co jest uczulony (na kartce noszonej wraz z dokumentem tożsamości lub na noszonej bransoletce).
Źródła:
dr med. Monika Świerczyńska-Krępa, „Wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja)” Medycyna Praktyczna, www.mp.pl/pacjent/alergie/chorobyalergiczne/choroby/59318,wstrzas-anafilaktyczny-anafilaksja
Jerzy Kruszewski, Miłosz Jankowski, "Anafilaksja i wstrząs anafilaktyczny" Medycyna Praktyczna, https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.17.1.
